📘 प्राचीन भारतातील धार्मिक प्रवाह 📘
१. २० महत्वाचे शब्द आणि त्यांचे साधे हिंदी अर्थ
- अहिंसा: हिंसा न करना, सबको प्रेम देना।
- तीर्थंकर: धर्म दिखाने वाले गुरु।
- वर्धमान महावीर: जैन धर्म के महान प्रवर्तक।
- गौतम बुद्ध: बौद्ध धर्म के संस्थापक।
- आर्यसत्ये: जीवन के चार बड़े सत्य।
- अष्टांगिक मार्ग: सही जीवन जीने का रास्ता।
- पंचशील: पाँच अच्छे नियम।
- समवसरण: सभा, जिथे धर्म उपदेश होत।
- ब्राह्मण: धार्मिक कर्मकांड करने वाले।
- वैश्य: व्यापारी वर्ग।
- शूद्र: समाजाची सेवा करणारा वर्ग।
- अनेकान्तवाद: एक विषय के कई पहलू देखना।
- धम्म: बुद्ध का उपदेश।
- त्रिरत्न: सही दर्शन, सही ज्ञान, सही आचरण।
- ज्यू धर्म: यहुदी धर्म, एकेश्वरवाद।
- ख्रिश्चन धर्म: येशू ख्रिस्त यांनी स्थापलेला धर्म।
- इस्लाम: अल्लाहला शरण जाणे।
- पारशी धर्म: झरथुष्ट्र प्रवर्तित धर्म।
- अवेस्ता: पारशी धर्मग्रंथ।
- बायबल: ख्रिश्चन धर्मग्रंथ।
२. धड्याचा सारांश (मराठीत)
वैदिक काळाच्या शेवटी यज्ञविधी गुंतागुंतीचे झाले. वर्णव्यवस्था कठोर झाली. त्यामुळे नवीन धार्मिक विचारप्रवाह उदयास आले. महावीरांनी अहिंसा, अनेकान्तवाद, पंचमहाव्रत व स्त्रियांच्या हक्कांची शिकवण दिली. बुद्धांनी दुःख व त्याच्या निवारणासाठी आर्यसत्ये व अष्टांगिक मार्ग दिला. बौद्ध संघातून समता, करुणा व शील यांचा प्रचार झाला. नंतर यहुदी, ख्रिश्चन, इस्लाम व पारशी हे धर्म भारतात स्थिरावले. या सर्व धर्मांनी शुद्ध आचरण, समता व मानवतेचे महत्त्व अधोरेखित केले.
३. सारांश (सोप्या हिंदीत)
वैदिक काल के अंत में यज्ञ बहुत जटिल हो गए और जातिवाद बढ़ गया। तब महावीर ने जैन धर्म दिया जिसमें अहिंसा और अच्छे आचरण पर जोर था। बुद्ध ने दुःख और उसके अंत के लिए चार आर्यसत्य और अष्टांगिक मार्ग बताया। बौद्ध संघ ने करुणा, समानता और शांति का संदेश दिया। बाद में यहूदी, ईसाई, इस्लाम और पारसी धर्म भारत में आए। इन सब धर्मों ने मानवता, दया और अच्छे जीवन को महत्व दिया।
४. प्रश्नोत्तर
१. रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
(१) जैन धर्मात अहिंसा या तत्त्वाला महत्त्व दिलेले आहे.
(२) सर्व प्राणिमात्रांविषयीची करुणा हे गौतम बुद्धांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे वैशिष्ट्य होते.
२. थोडक्यात उत्तरे द्या.
(१) वर्धमान महावीरांनी सर्व प्राणिमात्रांवर प्रेम, अहिंसा, अपरिग्रह व स्त्रियांना संन्यासाचा अधिकार अशी शिकवण दिली.
(२) गौतम बुद्धांचे वचन – "छोटीशी चिमणीदेखील आपल्या घरट्यात स्वच्छंदपणे चिवचिवते". यातून स्वातंत्र्य व समतेचे मूल्य दिसते.
(३) ज्यू धर्मात न्याय, सत्य, शांती, प्रेम, करुणा व दान या गुणांवर भर दिला आहे.
(४) ख्रिश्चन धर्म सांगतो – देव एकच आहे, सर्वांवर प्रेम करा, शत्रूलाही क्षमा करा.
(५) इस्लाम धर्म सांगतो – अल्लाह एक आहे, मुहम्मद हे त्याचे प्रेषित आहेत, अल्लाहला शरण जाणे व कुरआनचे पालन करणे हे जीवनाचे ध्येय आहे.
(६) पारशी विचारसरणीचा गाभा – उत्तम विचार, उत्तम वाणी व उत्तम कृती.
३. टीपा लिहा.
(१) आर्यसत्ये – दुःख, दुःखाचे कारण, दुःखनिवारण, दुःखनिर्मूलनाचा मार्ग.
(२) पंचशील – प्राण्यांची हत्या न करणे, चोरी न करणे, असत्य न बोलणे, अनैतिक आचरण न करणे, मादक पदार्थ न घेणे.
४. खाली दिलेल्या पंचमहाव्रते आणि त्रिरत्ने यांचे तक्त्यात वर्गीकरण करा.
पंचमहाव्रते – अहिंसा, सत्य, अस्तेय, अपरिग्रह, ब्रह्मचर्य.
त्रिरत्ने – सम्यक् दर्शन, सम्यक् ज्ञान, सम्यक् चारित्र.
५. कारणे लिहा.
(१) वर्धमान महावीरांनी विकारांवर विजय मिळवला म्हणून त्यांना ‘जिन’ म्हणतात.
(२) सिद्धार्थांना सर्वोच्च ज्ञान (बोधि) प्राप्त झाले म्हणून त्यांना ‘बुद्ध’ म्हणतात.